सहकारी संकटको गहिरो चोट

सहकार्यबाट संकटसम्म : सहकारी आन्दोलनको यथार्थ

“सहकार्य नै समृद्धिको आधार हो” भन्ने आदर्श वाक्यले नेपालमा सहकारी आन्दोलनको बीजारोपण भयो।

वि.सं. २०१० सालतिर सानो–सानो आर्थिक क्रियाकलापलाई संगठित गर्दै, गाउँगाउँमा आशाको उज्यालो फैलाउने उद्देश्यले सहकारीहरू जन्मिए।

त्यसपछि सहकारीले नेपालको सामाजिक र आर्थिक इतिहासमा क्रान्तिकारी परिवर्तन ल्यायो — कृषिमा सहुलियत ऋण, विपन्न जनताको आर्थिक सशक्तीकरण, र स्वरोजगारको प्रोत्साहनका रूपमा।

तर आज, सहकारी आन्दोलन आफ्नै भारीले चिप्लिंदैछ। सहकार्यको आँगनमा संकटको छायाँ गहिरिँदैछ।

एकातिर जनताको पसिनाको पूँजी, अर्कातिर सञ्चालकहरूको राजनीतिक स्वार्थ — यी दुईबीच थिचिएको सहकारी क्षेत्र आज दिशाहीन र असहाय जस्तो देखिन्छ।

सहकारीहरूमा देखिएको आर्थिक संकट : तथ्य र चिन्ताहरू

नेपाल राष्ट्र बैंक र सहकारी विभागका तथ्यांकहरू भयावह छन्।

देशभरि दर्ता भएका करिब ३५ हजार सहकारीमध्ये बचत तथा ऋण सहकारीको हिस्सा झण्डै ६० प्रतिशत छ। तर यिनै सहकारीमध्ये ठूलो संख्यामा जोखिम बढ्दो छ।

२०७९/८० को तथ्याङ्क अनुसार, ७०० भन्दा बढी सहकारीहरूमा अनियमितता देखिएको छ।

झण्डै २० प्रतिशत निक्षेप उच्च जोखिममा छन्।

बचतकर्ता रकम फिर्ता नपाएको उजुरीहरू अनुगमन कार्यालयमा थुप्रिदैछन्।

यो अवस्था केवल अंकहरू मात्र होइन, भविष्यप्रति उठेका गम्भीर प्रश्नहरूको प्रतिबिम्ब हो।

संचालक तहमा देखिएको विकृति : राजनीति र लोभको समिश्रण

सहकारीहरू सञ्चालन गर्ने जिम्मेवारी सञ्चालक समितिमाथि हुन्छ।

तर जब सञ्चालकहरू केवल राजनीतिक ‘कोटामा’ चयन हुन्छन्, जब उनीहरूको आँखामा सहकारी केवल ‘स्रोत’ देखिन्छ, तब संस्था सहकार्यको होइन, व्यापारको अखडा बन्न पुग्छ।

संचालकहरूमा देखिएका प्रमुख विकृतिहरू:

आफ्ना निकट व्यक्तिहरूलाई मनपरी ऋण प्रवाह।

बिना धितो ठूला कर्जा वितरण।

लेखापरीक्षण तथा वित्तीय प्रतिवेदनको हेरफेर।

पारदर्शिता र जवाफदेहिताको पूर्ण अभाव।

नियामक निकायलाई प्रभावमा पारेर अनुगमन प्रक्रिया कमजोर पार्ने।

राजनीतिक संरक्षणका आडमा सहकारीहरू दयनीय स्थितिमा पुगेका उदाहरण धेरै छन् —

चितवन, काठमाडौँ, पोखरा, बुटवलदेखि धनगढीसम्म अनेकौं सहकारीहरू डुबेको, बचतकर्ता रुदैँ सडकमा उत्रेको, सञ्चालकहरू फरार भएको दृश्य आज आम बनिसकेको छ।

सदस्यहरूको मौनता र असहयोगी भूमिका

सहकारी संस्था सदस्यहरूको सहकार्य र जागरूकतामा टिकेको हुन्छ।

तर पछिल्लो समय देखिन्छ:

धेरै सदस्यहरू अनजान छन् — सहकारीको आन्तरिक वित्तीय अवस्थाबारे।

कर्जा प्रवाह, नीति परिवर्तन, प्रमुख निर्णय प्रक्रियामा सदस्यहरूको सहभागिता न्यून छ।

लेखापरीक्षण प्रतिवेदन पढ्ने, गुनासो राख्ने संस्कार हराएको छ।

नतिजा — संचालकहरू मनपरी गर्ने, र सदस्यहरू संचालकहरूको मनपरी झेल्न बाध्य हुने ।

सहकारी संकट र राष्ट्रिय अर्थतन्त्रमा पर्ने प्रभाव

सहकारी संस्था केवल सदस्यहरूको व्यक्तिगत आर्थिक गन्तव्य होइन।

सामूहिक रूपमा हेर्दा:

सहकारी निक्षेपहरूको आकार अर्बौँ रुपैयाँमा छ।

सहकारीमार्फतै साना उद्योग, व्यापार, कृषि क्षेत्रले कर्जा लिन्छन्।

बचतकर्ता, ऋणी, र सहकारीमा आश्रित हजारौँ परिवार छन्।

त्यसैले सहकारीको डुबाई सँगसँगै:

साना उद्यमहरू धराशायी हुन्छन्।

उपभोक्ता क्रयशक्ति घट्छ।

बेरोजगारी बढ्छ।

राष्ट्रिय वित्तीय स्थायित्वमा दरार आउँछ।

सहकारी संकट कुनै सानो आन्तरिक समस्या मात्र होइन —

यो देशको समग्र अर्थतन्त्रको मेरुदण्ड हल्लाउने खतरा बोकेको छ।

अन्तर्राष्ट्रिय अभ्यास र सिकाइ

जापान, जर्मनी, क्यानडा जस्ता देशहरूमा सहकारी क्षेत्र आर्थिक विकासको एक मुख्य कडी बनेको छ।

त्यहाँ:

सहकारीहरू पेशागत ढाँचामा सञ्चालित छन्।

सदस्य शिक्षा अनिवार्य छ।

कडाभन्दा कडा वित्तीय नियमन लागू हुन्छ।

सञ्चालक समितिमा केवल दक्ष र प्रशिक्षित व्यक्तिहरू चयन गरिन्छ।

नेपालले पनि यी अभ्यासहरूसँग आफूलाई नजिक पार्नैपर्छ।

सुधारका दीर्घकालीन रणनीतिहरू

सहकारी संकटबाट उकास्न निम्न उपायहरू आजको अपरिहार्य आवश्यकता हुन्:

१. राजनीतिक स्वतन्त्रता

सहकारी सञ्चालक नियुक्तिमा राजनीतिक भागबण्डा बन्द हुनुपर्छ। स्वतन्त्र, दक्ष र जवाफदेही नेतृत्व चयन गरिनुपर्छ।

२. वित्तीय पारदर्शिता

प्रत्येक सहकारीले आफ्नो वित्तीय अवस्था नियमित रूपमा सार्वजनिक गर्नुपर्छ। सदस्यहरूलाई लेखापरीक्षण प्रतिवेदनमा पहुँच अनिवार्य बनाइनुपर्छ।

३. सदस्य शिक्षा र सक्रियता

सहकारी सम्बन्धी आधारभूत शिक्षा हरेक सदस्यलाई दिइनुपर्छ। महासभामा सहभागीता, निर्णय प्रक्रियामा मत दिने संस्कार विकास गरिनुपर्छ।

४. जोखिम व्यवस्थापन प्रणाली

आन्तरिक वित्तीय नियन्त्रण, अनिवार्य बीमा प्रणाली, र कर्जा मूल्याङ्कन प्रक्रिया मजबुत बनाउनुपर्छ।

५. नियामक संयन्त्र सुदृढीकरण

सहकारी विभाग र राष्ट्र बैंक बीच सहकार्य बढाएर अनुगमन तथा कारबाही प्रक्रियालाई थप प्रभावकारी बनाइनुपर्छ।

निष्कर्ष : सहकार्यबाट समृद्धि, संकटबाट शिक्षा

सहकारी केवल बचत र ऋणको कारोबार गर्ने प्लेटफर्म होइन,

यो एउटा सामाजिक आन्दोलन हो — जहाँ विश्वास, पारदर्शिता र साझा भविष्यका सपना जोडिएका हुन्छन्।

आज सहकारी संकटको घडीमा हामीले आफ्नो कमजोरी स्वीकार्नुपर्छ, र नयाँ अध्याय सुरु गर्नुपर्छ।

यदि हामी सहकार्यको साँचो मर्म बुझेका छौँ भने, सहकारी फेरि उज्यालो यात्रामा फर्किन सक्छ।

नत्र, यो मुलुकले अरू धेरै सपनाहरू सँगसँगै सहकारी आन्दोलन पनि गुमाउनेछ।

सहकार्य बलियो भयो भने, भविष्य बलियो हुन्छ।